Utopia in het verleden en heden

Onderstaand artikel is deels ook verschenen op de SP-website afdeling Eindhoven.

 

 

Bestaat er een socialistisch Utopia ?

Als je het woord utopie in een woordenboek opzoekt vind je meestal als uitleg ”een onbereikbaar ideaal , hersenschim of droombeeld”.

Bij het woord utopia wordt rechtstreeks verwezen naar het beroemde boek van Thomas More met dezelfde titel en dan is opeens de betekenis “een land waar vrede, welvaart en geluk heerst , een toekomstideaal“ . Het is dus gek genoeg zo dat de betekenis of lading opeens tegenovergesteld is.

Dit jaar is er opeens veel hernieuwde aandacht voor Utopia, dat mogelijk te maken heeft met de diepe economische en democratische crisis waarin we verkeren.

Een voorbeeld daarvan is de door de televisiezender SBS6 bedachte reallifeserie Utopia waarin een groep mensen gedurende langere tijd afgezonderd zijn van de samenleving en autarkisch, zelfbesturend moeten zijn . Een sociaal experiment waarbij het de vraag is of hieruit uiteindelijk een dictatuur, een democratie of misschien een nieuwe samenlevingsvorm zich zal ontwikkelen.

Daardoor ben ik het boek van Thomas More gaan lezen en heb me verbaasd over de conclusie dat het boek een radicaal pleidooi is voor een socialistische, communistische samenleving. Productie van goederen is er alleen voor consumptie en zonder dat er winst gemaakt wordt. Iedereen moet werk verrichten waarvoor hij geschikt is en krijgt als tegenprestatie alles wat hij nodig heeft. Persoonlijk eigendom van gebouwen en grond is niet mogelijk en goud en geld hebben geen waarde. De grond is eigendom van de staat. Gek genoeg komen we in de utopische samenleving van More wel slaven tegen. Dit is voor moderne mensen onbegrijpelijk.

Thomas More was een belangrijk persoon in Engeland waar hij afgevaardigde was in het parlement, later loco-burgemeester van London, lid van de geheime raad van de Koning en drie jaar Lord Kanselier van Engeland (zeg maar minister-president). Hij heeft rechten bestudeerd en was erg begaan met de noden van de burgers. In die tijd was er extreme armoede, honger en grote maatschappelijke ongelijkheid mede door het handelskapitalisme, de opkomende textiel-industrialisatie en het grootgrondbezit. Met een boek wilde More duidelijk maken dat het anders en veel beter kan, al is zijn ideale samenleving gesitueerd op een (ideaal) eiland, waar geen natuurlijke invloeden/inmenging van buiten is en waar een autarkisch bestaan gemakkelijker te realiseren is.

More liet het boek Utopia wel onder zijn naam verschijnen in 1516, allereerst in het Latijn. Aangezien hij bang was voor represailles vanwege zijn belangrijke politieke en publieke functies schreef hij het boek als een soort roman en legt hij zijn visie in de mond van een verzonnen persoon Hythlodaeus. Deze Latijnse naam zou in het Nederlands praatjesmaker betekenen, More was in zijn tijd al internationaal georiënteerd en had vriendschappelijke contacten met Erasmus in de Nederlanden die hem ook gestimuleerd heeft het boek uit te geven. More is zelfs een half jaar in de Nederlanden geweest.Uiteindelijk is More in 1535 toch onthoofd, maar niet vanwege dit omstreden boek maar omdat hij weigerde aan koning Hendrik VIII de eed af te leggen als hoofd van de Engelse, Anglicaanse Kerk.

Een ander recent voorbeeld is het VPRO-televisie programma Tegenlicht dat de afgelopen maanden twee afleveringen heeft besteedt aan dit onderwerp. De ene aflevering “Terugkeer van de Utopie” van 23 februari laat Rutger Bregman (historicus en journalist van de digitale krant Correspondent) uitgebreid aan het woord die zijn visie geeft op de noodzaak van de utopie. Hij is een belangrijk pleitbezorger voor invoeren van een basisinkomen, een kortere werkweek en herverdeling van werk. Hij zet concrete stappen richting een socialistisch Utopia.

De andere Tegenlichtaflevering van 16 maart jongstleden is getiteld Youtopia. Daarin komen drie voorbeelden aan bod waarin groepen mensen zich afwenden van de maatschappij en een eigen samenleving in het klein realiseren. Het gaat dan om een Spaanse leefgemeenschap van jonge hackers in een verlaten vervallen fabriekscomplex. Daarnaast een kleine eko-boerengemeenschap in Hongarije en als laatste de Stad Bristol in Zuid Engeland. Deze stad met een door de burgers gekozen onafhankelijke burgemeester heeft een eigen lokale munt “The Bristol Pound” ingevoerd en probeert als transition town zelfvoorzienend te zijn in voedselproductie en energievoorziening. Dat lukt na enige jaren al heel aardig en daarom is Bristol uitgeroepen tot Dream Capital of Europe.

Burgemeester Rob van Gijzel heeft kort geleden bij de uitreiking van de prijs voor Ingenieur van het Jaar op de Strip (High Tech Campus) erop gewezen dat steden een steeds belangrijkere rol spelen. Hij verwees naar de Amerikaanse wetenschapper Benjamin Barber die in zijn nieuwste boek “Als burgemeesters zouden regeren”, beweert dat de democratische legitimiteit van landen en provincies sterk is uitgehold, maar dat er juist een grote uitdaging ligt voor steden. Op die kleinere schaal is er wel nog een directe relatie tussen burger en bestuurders.

 

 

Een geslaagd voorbeeld van een succesvolle gemeente is de plaats Marinaleda in het Spaanse Andalusië met 2700 inwoners. Om de crisis en hoge werkeloosheid te overwinnen heeft de gemeente een rechtzaak aangespannen tegen een plaatselijke grootgrondbezitter. Het ging om de hertog met zijn landgoed Humosa. Na twaalf jaar procederen lukte het om 1200 hectare grond terug te geven aan de bevolking. Daarna is er een landbouw- en verwerkingscoöperatie opgericht die het land bewerken en de opbrengsten verdeeld. Daardoor is het dorp nu zeer welvarend en kost een plaats in de kindercreche maar €12/mnd en fitness maar € 2/mnd.

Als de huidige gemeentelijke onderhandelingen in Eindhoven tussen PvdA, SP, D’66 en Groen Links inderdaad leiden tot een links georiënteerde coalitie kunnen we een voorbeeld nemen aan Bristol . Eindhoven heeft al een lokale munt ingevoerd, maar die komt nog niet goed van de grond. Er is ook een groep mensen actief met het concept van transition town maar een nieuwe sterke impuls zou wenselijk zijn. Misschien lukt het via The Natural Step, een duurzaamheidsvisie waar gemeenteambtenaren nu al twee jaar mee bezig zijn.

Feit blijft dat het socialisme vaak nog steeds gezien wordt als onrealistisch , ondanks het feit dat een natuurkundig genie als Albert Einstein en een geesteswetenschapper als Rudolf Steiner ondubbelzinnig pleiten voor een socialistische samenleving. We moeten het gewoon gaan doen ... utopie of niet !

 

Update.

In 2016 heeft filosoof en Denker des Vaderlands Hans Achterhuis (geboren 1942) een boek geschreven met als titel "Koning van Utopia". Daarin duikt hij opnieuw in het boek Utopia van Thomas More om te achterhalen of we dit werk als een serieuze voorstel moeten zien van een ideale samenleving of als een grap. Volgens Erasmus, die zelf "Lof der zotheid" heeft geschreven en  die heel goed bevriend was met More is vooral het laatste bedoeld, een soort satire. Achterhuis neemt die opvatting over en beweert dat More zelf niet in Utopia zou willen wonen omdat er heel veel sociale controle is en nauwelijks privacy. More was daar juist zeer op gesteld. Het goede van Utopia is wel dat er godsdienstvrijheid is en dat anderen niemand mogen dwingen in geloofskwesties of mogen beledigen.  De belangrijkste conclusie van Achterhuis is dat we geen utopie moeten willen (nastreven) , omdat de meeste blauwdrukken en uitgedachte samenlevingsvormen die voor alle onderwerpen een kant en klare oplossing hebben ook dicht bij een dictatuur uitkomen. Daar is voor menselijke vrijheid en individuele gevoelens weinig plaats. Dat is dus een dystopie en onwenselijk en onmenselijk !        

Zo heeft Achterhuis toch nu toe ook fel stelling genomen tegenover bijvoorbeeld Rutger Bregman die ook een utopie nastreeft zoals die van een basisinkomen. (zie ook zijn boekbespreking: http://bedrijfskunde-economie.blogspot.nl/2014/10/gratis-geld-en-andere-radicale-ideeen.html ).

 

Hans Achterhuis tijdens zijn inleiding bij Van Piere Eindhoven

 

Tijdens een boekpresentatie bij boekhandel van Piere in Eindhoven op zondag 6 november 2016 bekende Achterhuis eerlijk dat hij daarin te fel en eenzijdig is geweest. Een basisinkomen is net als het idee van de "commons" in de tijd van More een belangrijk rechtvaardig principe. Het beschermt mensen tegen al te grote armoede. Het is een kleine utopie en is dus wel prima. Interessant in dit verband is dat Achterhuis eerder een belangwekkend boek schreef over het neoliberalisme als utopie.  Een boekbespreking vind je op   http://solidaire-economie.blogspot.nl/2011/07/neo-liberalisme-als-utopie.html

 

Rechts: Hans Achterhuis in gesprek met een persoon uit het publiek

    

Op de vraag of Achterhuis bekend was met de antroposofie en het gepropageerde maatschappijbeeld van de sociale of maatschappelijke driegeleding, antwoordde hij bevestigend. Hij is woonachtig in Driebergen waar de antroposofie sterk vertegenwoordigd is en zijn kinderen zaten ook op de vrije school aldaar. De belangrijke vervolgvraag was of hij de Maatschappelijke of Sociale driegeleding als een grote of kleine  utopie beschouwde. Zijn antwoord kwam zonder veel aarzelen.  Natuurlijk een kleine utopie, want het is geen blauwdruk die voor alles een kant en klaar antwoord heeft. Er is dus nog hoop.  We hebben volgens Achterhuis kleine utopische experimenten nodig, want anders dreigt de kapitalistische utopie ons te verlammen.