Marx opnieuw belicht

Karl Marx: “Er waart een spook door Europa”, samengesteld door Bart Tromp.
Een boekbespreking.

De titel van dit in 2006 door prof. Bart Tromp samengestelde boek is ontleend aan de beroemde openingszin van het Communistisch Manifest door Karl Marx, dat in 1848 is verschenen. Hoogleraar sociologie Bart Tromp was al vele jaren gefascineerd door Karl Marx. Zijn belangrijkste werk is een monografie van Marx uit 1983 en een studie over het sociaal-democratisch programma 1878-1977 uit 2002. Tromp overleed in 2007.

In de inleiding probeert Tromp duidelijk te maken dat het werk van Marx en vooral het communistisch manifest nog steeds hoogst actueel is. Marx noemde zijn werk ook wetenschappelijk communisme of socialisme. Daarmee zette hij zich af tegen andere stromingen uit zijn tijd die hij meestal utopisch en dus niet realiseerbaar noemde.
Als je de huidige ontwikkelingen in Europa in je opneemt sinds het uitbreken van de Amerikaanse hypotheekcrisis, die later zich ontwikkelde tot een bankencrisis en nadat overheden de banken hadden gered hebben we nu te maken met landencrises.
Vele Europese landen zoals Griekenland, Ierland, Portugal, Spanje, Italië kampen met grote overheidsschulden die leiden tot strenge bezuinigingen om de overheidstekorten weg te werken en waar uiteindelijk de burger de dupe van wordt al heeft hij de crisis niet veroorzaakt. Niet alleen in Griekenland en Spanje zien we grote protestdemonstraties van vooral jongeren, die het meeste de dupe zijn van de economische crises vanwege de hoge jeugdwerkeloosheid.
Het neoliberale en ongebreidelde casinokapitalisme laat iedereen berooid achter behalve een kleine groep superrijken die nog steeds rijker wordt.
Het communistisch manifest eindigt met de oproep: “proletariërs uit alle landen, verenigt U”! Deze oproep klinkt ook heel actueel als je het woord proletariërs zou vervangen door burgers. Marx was ervan overtuigd dat het neoliberale kapitalisme uiteindelijk de hele maatschappij zou ontwrichten en vernietigen. Alleen een opstand van alle burgers samen zou een eind kunnen maken aan het gangbare kapitalistische systeem om daarna te proberen een sociale economie en rechtvaardige samenleving te realiseren.
Net zoals de burgers en jongeren in verschillende landen in Noord Afrika in 2010 en 2011 hebben laten zien is het mogelijk om dictatoriale regimes, die decennia lang met harde hand hebben geregeerd te verdrijven. In eerdere jaren gezien hebben we hetzelfde gezien tijdens vreedzame revoluties in de DDR(1989), Roemenië (1989) en Georgië(2003).

Tromp heeft als titel van de inleiding van het boek gekozen voor: Marx nu. Verlost van het communisme. Het volkscommunisme van Rusland, China, Cuba en Noord-Korea heeft zich altijd beroepen op de theorie van Karl Marx. Volgens Tromp kunnen we het werk van Marx nu lezen zonder ballast van het huidige communisme en kunnen we inzien dat Marx niet de schepper of bedenker van een nieuwe maatschappijvorm is geweest, maar vooral een scherpzinnig en verziend analyticus van het kapitalisme en dat zijn inzichten nog steeds relevant zijn in het licht van de mondialisering en internationale crises. Inderdaad zijn de grondtrekken of 10 uitgangspunten van Marx voor een socialistische economie beperkt.
1.Onteigening van het grondbezit en de grondrente
2.Zeer progressieve belasting
3.Afschaffing van het erfrecht
4.Inbeslagname van de bezittingen van alle emigranten en opstandelingen(?)
5.Centralisering van de kredietverlening in handen van de staat (een nationale bank en exclusief monopolie).
6.Centralisering van het transport( lees openbaar vervoer en infrastructuur) in handen van de staat.
7.Uitbreiding van nationale fabrieken en productiemiddelen, ontginning en verbetering van alle landbouwgebieden volgens een gemeenschappelijk plan.
8.Gelijke arbeidsverplichting voor allen.
9.Vereniging van bedrijven van akkerbouw en industrie(via coöperatie of associaties?)
10.Gratis voeding van alle kinderen (en opheffing van kinderarbeid).

Een aantal punten klinken echter in onze tijd als utopisch. Het afschaffen van het erfrecht is onwaarschijnlijk en mogelijk ook niet nodig. Wat je wel wil voorkomen is dat opgebouwde economische vermogens (kapitaal, grond en productiemiddelen), via overerving in handen komen van niet bekwame ondernemers. Het 4e punt klinkt zelfs als discriminatie; waarom alleen emigranten en opstandelingen? Een arbeidsverplichting voor allen zou beter vervangen kunnen worden door een recht op zinvolle arbeid voor iedereen.
De punten 1, 2, 5, 9 en 10 zijn daarentegen wel belangrijk en cruciaal.
Deze algemene maatregelen zijn nodig om de omslag te maken maar Marx zegt er ook bij dat later wanneer de klassenverschillen verdwenen zullen zijn, de gehele productie geconcentreerd zal zijn in de hand van in associaties georganiseerde individuen en de openbare macht haar politieke karakter verliest. Hieruit valt te concluderen dat voor de omslag naar een socialistische samenleving in eerste instantie de staat, de overheid een belangrijke rol zal moeten vervullen maar dat uiteindelijk de economie en de productiemiddelen niet in handen van de staat of individuen(kapitalisten) zal liggen maar bij de gehele civil society. Simpel gezegd: Productiemiddelen zijn geen staats- of overheidsbezit en ook geen privébezit, maar zijn een collectief bezit en behoren toe aan de hele samenleving of civil society!
Rudolf Steiner, grondlegger van de antroposofie heeft in 1919 een maatschappijvisie beschreven die beken d is als de maatschappelijke of sociale driegeleding. Binnen de economie spelen daarin ook associaties een cruciale rol en pleit hij o.a. ook voor het vrijmaken van grond en productiemiddelen uit privébezit.

In de inleiding krijgen we ook een beknopte biografie van Karl Marx, die begint met het feit dat de ouders van Karl Marx in Nijmegen zijn getrouwd, omdat zijn moeder uit een
Joodse familie uit Nijmegen kwam. Karl sprak en las daarom ook Nederlands. Later is Marx ook verschillende keren in Nederland geweest en verbleef hij bij familie waartoe ook op oprichter van het Philips concern Gerard Philips hoorde. Nijmegen wordt als universiteitsstad vanaf de jaren 60 ook wel Karl Marx stad genoemd.
Marx werd in 1818 in Trier geboren en hij volgde er onderwijs tot en met de middelbare school. Daarna ging hij in Bonn Rechten studeren, maar het frivole leventje dat hij daar leidde was een doorn in het oog van zijn strenge vader die hem daarom naar de Humboldt universiteit in Berlijn stuurde. Pas in 1841 rondde Marx zijn dissertatie af in de filosofie. Dat werk bevatte kritiek op de Bijbel en leidde ertoe dat hij geen professor werd en hem zelfs het doceren verboden werd. Daarom koos Marx maar voor een journalistieke loopbaan en werd hij hoofdredacteur bij de Rheinische Zeitung in Keulen. Deze kritische krant werd door de Pruisische censuur uiteindelijk ook in 1843 verboden. Kort daarvoor had Marx zelf al ontslag genomen en trouwde in datzelfde jaar met Jenny von Westphalen, die hij al kende van de middelbare school en samen vertrokken ze naar Parijs. Parijs was toen de meest wereldse stad van Europa en een broeikas van het tot ontwikkeling komende socialistische denken (o.a. experimenten zoals de Parijse commune). Hier leert hij ook de Engelse fabrikantenzoon Friedrich Engels kennen, de enige vriendschap die zijn leven lang zou standhouden.
In 1845 nauwelijks 2 jaar later werd Marx onder druk van de Pruisische regering door de Franse minister van Binnenlandse Zaken uitgewezen.
Marx verhuisde daarop naar Brussel, waar politieke vluchtelingen welkom waren. Van de Pruisische autoriteiten kreeg hij geen toestemming om te emigreren (naar de VS) en uit woede gaf hij de Pruisische nationaliteit op waardoor hij de rest van zijn leven stateloos werd.
Na zijn ontslag als redacteur zal hij in zijn verdere leven geen betaalde functie meer uitoefenen, behalve dat van schrijver. Marx wist een contract met een uitgeverij af te sluiten om in 2 delen een kritiek op de politiek en de politieke economie te schrijven. Dat is er echter nooit van gekomen maar dit thema bleef hij wel trouw zijn verdere leven. In 1847 werd het contract ontbonden wegens wanprestatie. Pas 20 jaar later in 1867 verscheen deel I van “Das Kapital: Kritik der politischen Ökonomie”. De latere delen zijn niet meer door Marx zelf, maar door Engels samengesteld en uitgegeven op basis van fragmenten en nagelaten teksten. Zijn werk is meer op te vatten als een politieksociologische analyse. Bekend is de uitspraak van Marx dat filosofen de wereld alleen willen begrijpen. Men moet echter de wereld veranderen!
Net zozeer als hij zich afzette tegen de klassieke economische theorie, was hij ook kritisch ten aanzien van socialistische denkers zoals Proudhon. In 1847 ontstond de Bund der Kommunisten en werd Marx voorzitter van de Brusselse afdeling, die toen uit zo’n 20 leden bestond. Het internationale bestuur van deze Bond vroeg Marx om een partijprogramma te schrijven en dat verscheen als Kommunistisch Manifest in februari 1848. Het verscheen in een oplage van 500 exemplaren. Het zorgde echter voor weinig politieke beroering, toch is het een hoogstaand stuk politieke retoriek. Persoonlijk heeft het wel consequenties, want in 1849 verhuist Marx en zijn familie naar Londen als ballingen.
In 1864 wordt de International Working Men’s Association (1e Internationale) opgericht en Marx wordt secretaris van het bestuur. De openingstoespraak tot de Internationale van Marx is integraal in het boek opgenomen en is een zeer helder geschreven stuk dat bijna 150 jaar nog steeds betekenisvol is.
De oproep tot een revolutie ontstak geen vuur in West Europa, alhoewel de latere minister Willem Drees in 1979 een boekje schreef “Marx en het democratisch socialisme”.Daarin schrijft Drees dat veel van de door Marx aangedragen punten in het Westen al gerealiseerd zijn (afschaffen kinderarbeid, leerplicht, 8-urige werkdag en goede sociale voorzieningen zoals AOW, WW, WAO en Bijstandswet).
Tromp merkt echter op dat in de afgelopen decennia enkele van deze elementen die kenmerkend waren voor de verzorgingsstaat verder zijn uitgehold door het neoliberalisme. Het beste stuk in Marx’ Kommunistische Manifest is het derde deel waarin hij meedogenloos beschrijft hoe het economisch systeem van het kapitalisme alles kapotmaakt. Het is een gevaarlijke ideologie die mensen de persoonlijke waardigheid ontneemt en vervangt door een ruilwaarde en zo hele maatschappijen te gronde richt. De beroepen (waarin het woord roeping nog schuilgaat) van arts, leraar, priester, dichter en wetenschapper zijn veranderd in betaalde loonarbeid (lees functionarissen of ambtenaren)!
Marx verwierp de opvattingen van de liberale economen zoals Adam Smith die stelde dat het vrije kapitalisme wel in toom gehouden werd door de morele grondslagen die in de maatschappij bestonden. Marx doorzag dat deze maatschappelijke waarden en normen rücksichtslos aan de kant zouden worden geschoven door het kapitalisme en heeft daarin gelijk gekregen. Lees bijvoorbeeld het boek van Naomi Klein “De shockdoctrine”.
Marx was zijn tijd ver vooruit want juist nu verschijnen meerdere publicaties die ons als gewone burgers moeten waarschuwen voor de utopie van het kapitalisme (waanbeeld of als onrealistisch ideaal) zoals het boek uit van Hans Achterhuis “Utopie van de vrije markt” of het vergelijkbare boekje van Maarten van Rossem “Kapitalisme zonder remmen”!

Update.
Ter ere van de 200e geboortedag heeft acteur Frank Lammers in februari 2018 in het Parktheater in Eindhoven, een monoloog gespeeld over het leven en de ideeën van Karl Marx. Zeer de moeite waard om een inkijkje te krijgen in het turbulente en soms armetierige leven van deze omstreden persoon al heeft hij het er beter van afgebracht dan andere socialisten van het eerste uur, Zoals Rosa Luxemburg en Karl Liebknecht. Zie ook    http://sociale-impuls.blogspot.nl/2014/12/het-bewogen-leven-van-rosa-luxemburg.html